Rośliny bonsai są dla nas czymś egzotycznym, mimo że coraz częściej możemy je spotkać w kwiaciarniach i na wystawach florystycznych.
Oczywiście każdy może taką roślinę kupić i umieścić ją w mieszkaniu lub ogrodzie. Po pierwszych fascynacjach nowym nabytkiem okazuje się, że nie wszyscy dają sobie radę z zabiegami agrotechnicznymi, których one wymagają. Do czynności tych należą: podlewanie, nawożenie, przesadzanie oraz kształtowanie rośliny, które jest najbardziej skomplikowanym zabiegiem. W formowaniu bonsai dużą rolę odgrywają zdolności artystyczne twórcy i sposób postrzegania piękna natury, jednak bez opanowania podstawowych czynności i technik nie będziemy w stanie ich wykorzystać. W tym artykule wyjaśnimy, na czym polega specyfika pielęgnacji i kształtowania bonsai oraz zaprezentujemy niezbędne narzędzia i akcesoria.
Bonsai to żywa rzeźba, która nigdy nie jest skończona
Bonsai jest nie tylko drzewkiem posadzonym w doniczce – musi ono wzbudzać w widzach emocje i doznania podobne do tych, które rodzą się na przykład podczas oglądania rzeźby lub obrazu. Z tą różnicą, że rzeźba, jaką jest bonsai, stale się zmienia, ponieważ jest żywa, i nigdy nie można powiedzieć, że jest skończona. Wymaga ciągłej pracy i zabiegów, które pozwolą zachować nadany jej kształt lub go zmienić. Zabiegi podstawowe, mające na celu utrzymanie rośliny w dobrej kondycji, nie odbiegają zbytnio od tych, które stosujemy w przypadku np. powszechnie znanych paprotek i fikusów czy innych mieszkańców naszych mieszkań i ogrodów. To oczywiste, że każda z nich musi być podlana czy przesadzona, a zabiegi te wcale nie są trudne i nie wymagają specjalnych umiejętności czy uzdolnień.
W wypadku formowania bonsai mamy do czynienia z sytuacją trudniejszą i skomplikowaną, ponieważ bardzo mocno ingeruj emy w fizjologiczne procesy roślin. Tak naprawdę większość tych zabiegów od dawna znana jest ogrodnikom, lecz wykorzystywana w celach bardziej użytkowych niż artystycznych. W Chinach, Korei, Japonii i innych krajach Dalekiego Wschodu nadawanie kształtu drzewom rosnącym w ogrodach lub jako bonsai jest rzeczą oczywistą, a wypracowane techniki, dzięki którym jest to możliwe, wcale nie są skomplikowane.
Techniki stosowane w kształtowaniu drzewek bonsai
Najstarszą z nich jest zwykłe przycinanie gałęzi, liści oraz pąków, pozwalające na odsłonięcie zacienionych części korony drzewa i utrzymujące w ryzach już ukształtowaną roślinę. Zakładanie odciągów z lin i sznurka oraz podpieranie gałęzi prętami z bambusa pozwala na uformowanie dużych gałęzi oraz wyginanie całego pnia. Najmłodszą i jednocześnie najpopularniejszą obecnie techniką jest kształtowanie bonsai za pomocą drutu. Zabieg drutowania jest bardzo efektywną metodą formowania bonsai choć bardzo pracochłonną. Polega na owijaniu gałęzi drutem, najczęściej miedzianym lub aluminiowym, co pozwala na wyginanie jej w każdym kierunku. Drut pozostaje na gałęzi tak długo, aż ona zdrewnieje i samodzielnie będzie mogła utrzymać nadany jej kształt. Począwszy od nasady gałąź zmniejsza swój przekrój i dlatego średnica zastosowanego drutu musi być odpowiednio dobrana. Zabieg zawsze zaczynamy od drutów grubszych, które pozostają na roślinie najdłużej, a kończymy na najcieńszym. Podczas pracy trzeba zwracać uwagę, aby druty nie krzyżowały się i były nawijane równolegle do siebie w tym samym kierunku pod kątem 45° w stosunku do gałęzi.
Trudno jednoznacznie określić, kiedy powinniśmy usunąć druty. Uzależnione jest to bowiem od grubości gałęzi i gatunku drzewa. Oczywiście nie należy dopuścić do wrastania drutu w tkankę, a jeśli tak się zdarzy, usuwamy go i zakładamy ponownie, omijając miejsca, w których przebiegał poprzednio. Usuwanie drutu polega na jego stopniowym odcinaniu po małym kawałku. Nie polecam odwijania, gdyż może to spowodować uszkodzenia kory.
Postarzanie uatrakcyjnia wygląd bonsai
Do specjalnych i bardziej wyrafinowanych technik formowania bonsai możemy zaliczyć sztuczne postarzanie roślin. Stosuje się je w przypadkach, gdy zależy nam na nadaniu naszemu drzewku atrakcyjniejszego i dynamiczniejszego wyglądu. Zabiegi te najczęściej stosuje się na roślinach iglastych, których drewno jest odporniejsze na butwienie. W naturze stare jałowce czy sosny rosnące w wysokich górach mają dużo uschniętych gałęzi i częściowo nagie pnie, co jest spowodowane panującymi tam warunkami pogodowymi. Właśnie one często są naśladowane przez bonsaistów. Elementy postarzania nazywane w języku japońskim JIN (martwa gałąź), SHARI (pień pozbawiony częściowo kory) lub URO (dziupla) można wykonać ręcznie, używając ostrego noża czy dłuta lub mechanicznie za pomocą szybkoobrotowej frezarki wyposażonej w specjalne frezy. Powstałe w tym procesie rany smarujemy specjalnym preparatem, który zabezpiecza drewno przed grzybami i drobnoustrojami powodującymi jego destrukcję. Dobrze wykonane martwe elementy nadają roślinie ciekawy wygląd, dzięki czemu odnosimy wrażenie, że mamy do czynienia z drzewem, które stoczyło walkę z przeciwnościami natury.
Omówione powyżej techniki dotyczą wybranych części rośliny, czyli są szczegółowe. Bonsai to nie tylko pięknie wykonane detale, ale harmonia kształtów i dobrze dobrana doniczka, która jest odpowiednikiem ramy obrazu. Jej kształt i barwa glazury może podkreślić piękno bonsai, ale również odwrotnie – nawet jej mały detal, na przykład nieodpowiednie nóżki lub faktura powierzchni, mogą zaprzepaścić efekt pracy, którą włożyliśmy w uformowanie rośliny. Jest wiele zasad, którymi powinniśmy się kierować przy doborze donicy, często polegających nawet na wykorzystaniu kontrastów lub spójności donicy i drzewka. Na przykład, dobierając donicę do sosny, musimy wybrać taką, która ma glazurę matową o barwach brązowej lub ciemno czerwonej. Drzewka liściaste, a zwłaszcza te, które silnie kwitną wiosną i mają jasno zielone liście, sadzimy zazwyczaj do doniczek o jaskrawych barwach i szkliwionej glazurze.
Również sposób nasadzenia drzewka w donicy ma bardzo istotny wpływ na końcowy efekt naszej pracy. To, czy zostało ono posadzone centralnie lub asymetrycznie, czy pień jest pochylony lub zwisa poza krawędź donicy, zależy od stylu, w jakim formujemy roślinę, i od naszej twórczej inwencji. Bonsai ma tę przewagę nad tradycyjnymi roślinami uprawianymi w doniczkach, że właściciel cały czas jest z nim w bliskim kontakcie i w bardzo istotny sposób wpływa na jej wygląd. Na bonsai wybiera się zazwyczaj drzewa długowieczne i właśnie to sprawia, że związek człowieka i rośliny trwa czasami nawet przez kilka pokoleń.